O projekcie

Serbskie imaginarium narodowe, tożsamość narodu od początku istnienia państwa kształtowana była pod wpływem ideologii dynastycznej, wzorowanej na modelu bizantyńskim. Bizantyjska teologia i myśl polityczna, szczególnie zasada diarchii, a także wzorce kultury duchowej, były inspiracją dla kolejnych władców przy tworzeniu struktur eklezjalno-państwowych państwa serbskiego. Jej wyraz w największym stopniu dawały kulty członków poszczególnych dynastii panujących w Serbii – Nemanjiciów, Hrebeljanoviciów, Brankoviciów. Badania, poświęcone tej tematyce, serbskie i zagraniczne (w tym polskie) nigdy nie stawiały w centrum zainteresowania figur kobiecych, nie opisywano zakresu i sposobu wykorzystania ich postaci w procesie formowania zbioru mitów narodowych, służących budowaniu wspólnotowych wyobrażeń o narodzie, państwie i Kościele serbskim. Jest to tym bardziej interesujące, że nie ma podobnego fenomenu w innych kulturach słowiańskich, tym bardziej, że trwa on od czasów średniowiecza, przez niewolę ottomańską, odrodzenie narodowe, do współczesności – czasy Federacji Jugosłowiańskiej i okres po jej rozpadzie, kiedy Serbia i Serbowie reinterpretują swoją tożsamość i symboliczne wyobrażenia w kontekście politycznym, ekonomicznym, społecznym.

Dzieje państwa i Cerkwi miały decydujące znaczenie dla formowania modelu świętości kobiet i wyznaczaniu im ról w dziejowym posłannictwie Serbii. Swoje miejsce święte kobiety miały już w najstarszym okresie serbskiej historii, kiedy budowano struktury władzy państwowej i kościelnej, konstruowano rodzimą filozofię państwową i opracowywano narodowy mit założycielski, skoncentrowany na świętej parze założycielskiej – Stefanie Nemanji (św. Simeonie) i Rastku Nemanjiciu (św. Sawie Serbskim) – do których wkrótce dołączył pierwszy koronowany samodzierżca – Stefan Pierwoukoronowany. Oprócz dokonań władców autorzy tekstów literackich (hagiograficznych, hymnograficznych) głosili chwałę ich żon i matek, jako współtwórczyń wielkości serbskiego państwa i autonomicznej wspólnoty eklezjalnej. W tym kluczu rozwija się kult pierwszej świętej Serbki – żony Stefana i matki Rastka (św. Sawy) – św. Anastasiji (Ana Nemanjić) – jako kult towarzyszący świętej pary założycielskiej – wpisując się ściśle w ideologię eklezjalno-państwową ówczesnych czasów. Wraz z rosnącą siłą państwa serbskiego i rozwojem oryginalnej twórczości literackiej, będącej nośnikiem idei duchowych i podbudową filozofii politycznej kolejno panujących dynastii, niektóre figury świętych kobiet coraz bardziej zyskiwały na znaczeniu. Ich cerkiewne kulty usamodzielniały się, poświęcano im odrębne utwory literackie (tj. nie łączone z mężami lub synami), tworząc nowe pola semantyczno-ideowe. Jako pierwsza samodzielny tekst liturgiczny otrzymała w XIV wieku święta królowa Jelena Anžujska (jako jedna z niewielu kobiet na serbskich ołtarzach miała oficjalną ceremonię kanonizacyjną, sobór 1317 r.). Świętość Jeleny, oparta na zespole tradycyjnych sakralnych symboli i ideowych dynastycznych wyobrażeń (głównie przynależności do tzw. świętej łozy Nemanjiciów, wierności prawosławiu, związku państwa z Kościołem) wzbogaciła serbską eklezjalno-polityczną ideologię państwową o konstytutywny dla tradycji historycznej, w pełni zdefiniowany obraz królowej matki narodu, opiekunki Kościoła, strażniczki i obrończyni państwa. W przeciwieństwie do św. Anastazji (Any Nemanjić), która w ujęciu literackim wspierała, uzupełniała działania męża i syna, Jelena jest centralną postacią państwa i Kościoła, idealną władczynią, pobożną prawosławną chrześcijanką, lecz również stoi w centrum życia domu i rodziny. W rodzinie występuje jako depozytariuszka serbskiej dynastycznej tradycji historyczno-religijnej, nosicielka serbskiej tożsamości. Jako matka odpowiada za ukształtowanie osobowości przyszłych serbskich władców, a wraz z nimi za przekazanie programu ideowego państwa młodemu pokoleniu, za wychowanie młodych Serbów zgodnie z największymi serbskimi wartościami takimi jak miłość do kraju (patriotyzm), wolność, wiara przodków tj. prawosławie, własny niezależny Kościół.

Tragiczna epoka w dziejach Serbii – lata ciężkich, zakończonych klęską na Kosowym Polu, walk z najazdem osmańskim, wokół których ukształtował się najbardziej rozpowszechniony serbski mit historyczny, tzw. mit kosowski o charakterze męczeńskim oraz mesjańskim – również ma swoje kobiece bohaterki. Wśród nich najważniejsza jest postać księżnej Milicy (św. mniszki Eugenii), wdowy po Lazarze Hrebeljanoviciu, bohaterze bitwy na Kosowym Polu. Uosabia ona zniewolony kraj i cierpiący naród, występuje w jego imieniu, pod obrazem biblijnej Racheli wypowiada jego skargi i ból, daje przykład cnoty samopoświęcenia, wyrzeczenia, hartu ducha, ufności Bogu, daru modlitwy, „przechowania” nieskażonej serbskiej tradycji dla przyszłych pokoleń. Figurę księżnej Milicy wyeksponowano szczególnie podczas II wojny światowej, gdy Serbia stanęła do konfrontacji nie tylko z Niemcami, ale i z faszyzującym ruchem ustaszy, niechętnym chrześcijańskiej tradycji wschodniej. W instrumentalnym ujęciu ideologów premiera marionetkowego rządu Serbii pod niemieckim patronatem, Milana Nedicia, kult władczyni został wykorzystany jako część ideowej podbudowy koncepcji „Wielkiej Serbii”, osadzonej na ideale męczenników kosowskich.

Schyłek serbskiej niepodległości przyniósł popularność kobiety spoza Serbii i dynastii królewskiej – Greczynki pustelnicy, św. Paraskiewy-Petki (Tyrnowskiej, Bułgarskiej, Belgradzkiej, Serbskiej, Jasskiej, Nowej), patronki bułgarskich zwycięskich wojen z Bizantyńczykami początku XIII wieku. Relikwie Paraskiewy przeniesiono do Serbii w XIV wieku z zajętej już przez Osmanów Bułgarii, wraz z ciałem świętej przeniesiono na serbski grunt ukształtowany wokół niej w Bułgarii system aksjologiczno-ideowy. Stał się on częścią programu polityki dynastycznej Stefana Lazarevicia – służył usankcjonowaniu jego władzy, patronował krajowi i dynastii panującej, tworzył sakralną topografię nowej stolicy państwa – Belgradu. Za czasów niewoli osmańskiej nastąpiła folkloryzacja kultu świętej, ludowe wersje hagiografii stworzyły jej nawet serbski rodowód. W tym obrazie świętości funkcje polityczno-obronne odeszły w zapomnienie, a do głosu doszły funkcje opiekuńcze wg schematu maryjnego (tzn. Matki Boskiej Opiekunki). Paraskiewa przede wszystkim opiekowała się małżeństwem, rodziną, ciężarnymi kobietami, kobiecymi pracami domowymi, bogactwem domu. Współcześnie, po latach marginalizacji, kultowi Paraskiewy przywracane jest dawne wysokie miejsce. Rozwija się on w dwóch kierunkach – zadań/funkcji społecznych (m.in. opieka nad rodziną, walka z alkoholizmem, pomoc emigrantom) – i znanych już z przeszłości zadań politycznych (patronat nad państwem).

W okresie tzw. despotowiny w serbskiej historii zapisały się matki, żony, córki rodu Brankoviciów. Szczególnie doniosłą rolę w podtrzymywaniu zagrożonej przez Turków osmańskich tradycji eklezjalno-państwowej odegrała Angelina Branković. Kulturowo-literacki obraz Angeliny zasadniczo nie różni się od obrazu władców mężczyzn, wykorzystuje ten sam system symbolicznego obrazowania i te same funkcje polityczno-duchowe, potwierdzając ciągłość narodowych wyobrażeń o wyjątkowym miejscu Serbii w dziejach Europy i religii chrześcijańskiej (prawosławnej). W okresie niewoli zarówno w świętych władczyniach z dynastii Nemanjiciów, jak i Brankoviciów widziano odpowiedniki nieobecnych królów, opiekunki Kościoła, strażniczki wiary, patronki wiernych, matki potrzebujących – ubogich, chorych, wdów i sierot.

Niewola osmańska, wielki narodowy eksodus z ziem południowej Serbii na północ kraju (Wojwodina) i do Austrii, kryzysy polityczno-ekonomiczne w imperium tureckim nie sprzyjały rozwojowi narodowej kultury. Serbowie skupili się wówczas na kodowaniu, zachowaniu i przekazaniu rodzimego dziedzictwa, wartości, doświadczeń następnym pokoleniom (szeroko na temat kultury pamięci pisze w swojej książce Izabela Lis-Wielgosz). Duch narodowy przejawiał się wtedy głównie poprzez świadomość religijną, zwrot ku przeszłości, poczucie duchowej i kulturowej wspólnoty prawosławnych narodów, będących poddanymi Porty. W tym okresie (XV – XIX wiek) na Bałkanach ostoją duchowości były duże monastery i w szczególności Góra Atos jako stały punkt odniesienia dla bałkańskiego prawosławia. Obok klasztorów greckich wznosiły się tam monastery słowiańskie – serbski, bułgarski, rosyjski. W odpowiedzi na pogłębiający się proces islamizacji chrześcijan oraz ich indyferentyzm moralny, na Atosie pojawiła się grupa kultów neomęczeńskich, kierowanych do prostego ludu, które miały powstrzymać negatywne tendencje, przeciwdziałać konwersjom, promując w osobach nowych męczenników religijne wartości i chrześcijańską etykę, aby wzmocnić tamtejszy Kościół. Wśród kultów neomęczeńskich znalazł się kult młodej wieśniaczki Zlaty, z macedońskiego Meglenu, zamęczonej za odmowę ożenku z Turkiem i obronę chrześcijaństwa. Szybko rozprzestrzenił się on na innych ziemiach słowiańskich i został wpisany do kalendarzy lokalnych Kościołów, także Kościoła serbskiego. Model samopoświęcenia za wiarę przeciwko islamowi, ukształtowany wokół postaci świętej, stopniowo uzupełniony został o idee ofiarowania siebie na ołtarzu państwa (tzw. žrtvę za narod) ten nowy obraz nabiera obecnie coraz większego znaczenia w kulturze duchowej, mając za kontekst nowe podziały polityczne Serbii, kwestię islamu, a także ekspansję kultury konsumpcjonizmu, zagrażającej tradycyjnym wyobrażeniom o tożsamości Serbów.

Podsumowując – znaczenie świętych kobiet, ich obraz i funkcje, odnoszą się do całości życia duchowego i politycznego Serbii i utrzymują swą ważność do dzisiaj. Ich wizerunki oraz funkcje w narodowym imaginarium ewoluują zależnie od czasu i miejsca, od realiów religijno-politycznych i społecznych, są aktualizowane zgodnie z potrzebami wiernych i podlegają stałemu rozszerzaniu. Nieaktualne cechy się odrzuca, dodaje nowe, ważne i potrzebne z punktu widzenia ideałów państwowych, duchowych czy społeczno-kulturowych. Spośród omówionych wyżej postaci największe przekształcenia (rozszerzenie) modelu świętości widoczne są w przypadku św. św. Paraskiewy-Petki i męczennicy Zlaty Megleńskiej. Zyskały one w pełni narodowy kształt, a wraz z nim głęboko polityczny wymiar na wzór Serbek z królewskich dynastii panujących.